در این مقاله به معرفی کامل سنگ فیروزه از نظر انواع، معادن، خواص، نحوه مراقبت و تشخیص اصل بودن آن در وبسایت ایران طلا پرداخته شده است. یکی ...

سنگ فیروزه چیست؟و چطور ساخته میشود

فیروزه، این زیبای دوست‌داشتنی!       

در این مقاله به معرفی کامل سنگ فیروزه پرداخته شده است. 

یکی از سنگ هایی که رنگ زیبایش در فرهنگ، هنر و معماری ایران، جلوه باشکوهی دارد سنگ آرام-بخش و دوست داشتنی فیروزه است. فرقی ندارد این زیبای دلربا، سبز باشد یا آبی، چون به هر رنگی که باشد خیلی زود بیننده اش را مسحور خودش می کند. حتی با آن شیارهای تیره رنگ شجری اش می تواند شبیه نوری روشن در دل تاریکی باشد. با این حال به نظرتان ما چقدر این سنگ زیبا را میشناسیم؟ 

فیروزه چیست؟

فیروزه یکی از قدیمی ترین سنگ های قیمتی جهان است. در ایران تاریخ پیدایش این سنگ را به حدود ۲۰۰۰ سال قبل برمی گردانند. اما نمونه‌ای دیگر از آن در معدن نیشابور کشف شده است که یک فیروزه‌ی تراش خورده به شکل گوساله است. این سنگ، به هفت هزار سال پیش برمی گردد و از آن در موزه ایران باستان نگهداری می شود. 
واژه «فیروزه» در اصل به صورت «پیروزه» بوده است، اما این واژه بعد از ورود به زبان عربی به دلیل نداشتن حرف «پ» در این زبان به شکل «فیروزه» درآمد و ایرانی ها همان طور که «پیل» و «پالوده» را بعدها به صورت «فیل» و «فالوده» تلفظ کردند تلفظ «فیروزه» را هم بر «پیروزه» ترجیح دادند و بدین گونه واژه فیروزه قرن ها به همین صورت در زبان فارسی به کار رفت. 
گفتنی است که فيروزه سنگ آرزوهاي تمام پادشاهان ممالک از زمان کورش و داريوش کبير است که به عنوان هديه از طرف آن‌ها به تمام سلاطين داده مي‌شد. پارسیان باستان بر این عقیده بودند که بازتاب ماه روی سنگ فیروزه برای آنان خوش‌یمن است و آنان را در مقابل چشم شیطان محافظت می‌کند و برخی نیز معتقد بودند که نگاه کردن به فیروزه اثری شفابخش دارد. 
در سرابيت الخادم در شبه جزيره سينا نیز یک معدن فیروزه واقع شده است که به چهار هزار سال پيش از ميلاد باز مي‌گردد که از معادن قدیمی این سنگ زیبا به شمار می آید.

علاوه بر این ایران و مصر در دوران کهن، حاکمان آزتک ها، بین النهرین، دره سند و چین نیز از این سنگ زیبا استفاده می کردند. همچنین احتمال دارد که این سنگ برای اولین بار از طریق جاده ابریشم و از راه ترکیه به اروپا معرفی شده باشد.
 امروزه در ايتاليا فيروزه ای آبي و صاف استفاده می شود که به گوهر آبي معروف است و از آن به عنوان یک جواهر گران‌قيمت‌استفاده مي‌شود.
رنگ و جلای این سنگ زینتی باعث شد که هم از آن و هم از رنگش در معماری ایرانی استفاده شود. جلا و شکوهی که این رنگ به بناهای ایرانی می داد در ادامه همچون یک کالای لوکس به دیگر کشورها نیز راه یافت. مثلاً در زمان امپراتوری گورکانی، کاربرد رنگ فیروزه ای در بناها از ایران وارد هندوستان شد و در معماری زیبای تاج محل به کار رفت. 
 

سنگ فیروزه چطور ساخته می شود؟ 

خوب است بدانید که این کانی زیبا، در راسته فسفات جای می گیرد. فیروزه شفافیتی کدر و مومی شکل دارد و دارای درجه سختی ۵-۶ در مقیاس مو   Mohاست. از این روز سختی آن در مقایسه با دیگر سنگ ها نسبتاً کم است. با این حال یک مشخصه خوب دارد؛ اینکه نسبت به سایر جواهرات، جلاپذیری قابل قبولی دارد. 
از فیروزه برای تزیین اشیایی چون انگشتر، دست‌بند، گردن‌بند، گوشواره، نیم‌تاج، خلخال، سنجاق سینه، کمربند، جقّه، پیش‌کلاه زرین، بازوبند، کوزه و سرقلیان، چپق، قاب قرآن، عصا، شمشیر، صندوقچه، مجسمه استفاده می شود. 
رنگ جذاب و آبی این سنگ زیبا، به خاطر وجود عنصر مس در آن است. هرچقدر مقدار مس موجود در یک منطقه بیشتر باشد رنگ آبی فیروزه اش آسمانی تر است. 
به غیر از فیروزه های آبی رنگ، فیروزه هایی به رنگ سبز نیز موجود است که این سنگ ها به دلیل اینکه آب درون خود را از دست داده اند به مرور از آبی به سبز تغییر رنگ داده اند. البته اگر در معدن، قسمتی از آلومینیوم با آهن جایگزین شود، باز هم رنگ فیروزه مایل به سبز می شود. اگر هم به جای آهن میزان روی را زیادتر کنند، رنگ فیروزه ترکیبی از رنگ‌های زرد و ســبز خواهد بود که در همه موارد، این فیروزه ها در مقایسه با فیروزه آبی رنگ کیفیت و بهای کمتری دارند.

 انواع فیروزه

فیروزه انواع مختلفی دارد که در اینجا برخی از مدل¬های مشهورش را معرفی می کنیم:
مهم ترین و بهترین نوع فیروزه نوع «عجمی» است. فیروزه عجمى، بدون رگه و یک‌دست است و در ایران نیز پیدا می‌شود. بهترین رنگ این نوع فیروزه، آبی آسمانی است.

نوع بعدی فیروزه «شجری» است. علت نامگذاری این نوع به شجری به خاطر رگه های تیره رنگی است که در آن دیده می شود. این نوع فیروزه در رنگ های آبی و سبز وجود دارد و از لحاظ کیفیت و ارزش بعد از عجمی قرار می گیرد. با این حال خوب است بدانید که فیروزه شجری طرفداران خاص خودش را دارد و خصوصاً اروپاییان نوع شجری را بیشتر می پسندند. 
از دیگر انواع فیروزه، نوع «عربی» است. این نوع فیروزه، در مقایسه با شجری، قطرش کمتر است و تراش سخت تری هم دارد.
فیروزه های دیگر «فیروزه توفال رنگین»، «چغاله نیم رنگ»، «چغاله سفید»، «توفال نیم رنگ»، «نگین توفال سفید»، «خاکه»، «سنگ گل کاسنى»، «سنگ درشت» و«نرم» نام دارد. 

آبی فیروزه ای این دلربای بی همتا

اگر تاکنون به بناهای تاریخی ایران علی الخصوص ابنیه مذهبی سری زده باشید حتماً در آن ها متوجه یک رنگ آرامش بخش و معنوی شده اید. این رنگ، همان آبی فیروزه ای است که در دنیای رنگ ها از آن با عنوان «آبی ایرانی» هم یاد می شود. با دیدن این رنگ، انگار سوار بر بال رویا در گوشه و کنار بنا چرخ می زنی و آن قدر مسحور زیبایی اش می شوی که با خودت می گویی اگر اینجا بهشت خوب خدا نیست پس کجاست؟ 
 دقیقاً به خاطر همین رنگ آرام بخش و تسخیرکننده بود که از قدیم فیروزه نمادی از بهشت خدا بر روی زمین تلقی می‌شد. تصورش را بکنید که این بهشت خدا وقتی با هنر دست معماران خوش ذوق ایرانی ترکیب می شد چه اعجوبه ای به راه می انداخت. اگر باور نمی کنید سری به مسجد شیخ لطف الله اصفهان و مسجد جامع عباسی بزنید. 

معادن مهم فیروزه 

معدن فیروزه در بسیاری از مناطق جهان یافت می‌شود. این سنگ زیبا در آب و هوای خشک به بهترین نحو ممکن شکل می یابد. در حال حاضر، بیشترین فیروزه جهان در جنوب غربی آمریکا، چین، شیلی، مصر، ایران و مکزیک تولید می شود.
 گفته می شود که بهترین نوع فیروزه جهان به دلیل امتداد داشتن رگه‌های فیروزه از خراسان تا هندوستان، فیروزه نیشابوری و هندی است. حتی گاه به شکل کلی هر نوع فیروزه مرغوب را فیروزه ایران persian turquoise   می‌گویند.
در ایران، علاوه بر نیشابور که منبع اصلی فیروزه ایران است در شهر بابک استان کرمان، دامغان، جنوب مشهد، شمال‌شرقي کرمان، تفت، و نیز قلعه وزيري در نزديک بصيران و بيرجند نیز معدن فیروزه وجود دارد.

خواص فیروزه

فیروزه خواص بسیاری دارد. این خواص هم شامل خواص پزشکی است و هم روحی و درونی که به برخی از مهم ترین آن ها اشاره می کنیم.
•    فیروزه سنگی آرامش‌بخش است. 
•    برای دور ماندن از چشم زخم بسیار مفید است.
•    انسان را صبور می کند و انرژی‌های منفی را از فرد دور می گرداند.
•    برای دور ماندن از بلا و آسیب مفید است.
•    باعث رونق کسب و کار و آسان شدن کارها می شود.
•     در درمان افسردگی و خستگی مفید است.
•     باعث افزایش عشق و محبت در فرد می شود.
•     میل به علم و هنر را در فرد تقویت می‌کند.
•    برای درمان دل درد مفید است.
•    برای درمان بیماری‌های چشمی مانند آب مروارید، تب و گزش حشرات مفید است.
•    در درمان بیماری‌های عصبی، تقویت تارهای صوتی، تقویت قلب و درمان بیماری‌های ریوی و تنفسی به کار می رود.
•     باعث تقویت سیستم ایمنی بدن می شود. 
•    استفاده از آن برای خانم های  باردار توصیه شده است.
•    ترس و وحشت را از فرد دور می‌سازد.
•    باعث تقویت قلب و چشم می شود.
•    فیروزه به سنگ انرژی و مدیتیشن معروف است. این سنگ می‌تواند با قرار گرفتن بر گودی گلو به عنوان گردنبند به فرد انرژی زیادی برای مقابله با مشکلات و موانع منتقل کند.
•    فیروزه باعث افزایش انگیزه می‌شود. همچنین تمرکز فرد را بالا می برد. 
•    از فیروزه برای طلسم و نیز تفأل استفاده می کنند.
•    فیروزه سنگی خوش یمن است و گاه سعی می کنند در مراسم های مختلف آن را به همراه داشته باشند.

مراقبت از فیروزه

فیروزه، سنگ حساسی است. شبیه نهال یک گل زیبا است که اگر از آن به خوبی مراقبت نکنی زود پژمرده می شود. برای همین به هنگام خریدن این سنگ دوست داشتنی، به غیر از فکر کردن به زیبای مسحورکننده اش باید مراقب نگهداری کردن از آن هم باشید. چون در غیر این صورت از هیچ کدام از خواص درمانی و روانی آن بهره مند نمی شوید.
اولین چیزی که در مراقبت از فیروزه باید حتماً مد نظر داشته باشید این است که بدانید فیروزه یک سنگ، زنده است و چون زنده است مدل زندگی خاص خودش را دارد. مثلاً از مواد شیمیایی مانند چربی‌ها و اسیدها خوشش نمی آید. برای همین اگر انگشتر و دست بندی فیروزه ای به دست دارید فکر اینکه با آنها مدام در حال شست و شو باشید را از سرتان بیرون کنید. 
 
فیروزه نه تنها به مواد شیمیایی حساس است بلکه حتی نسبت به روغن و ادکلن هم حساسیت دارد. پس فکر آشپزی کردن با فیروزه را هم از سرتان بیرون کنید. 
به هنگام آرایش کردن هم حواستان جمع باشد که از کرمتان بر فیروزه چیزی نریزد. چون سنگ دل نازک ما، به کرم هم حساس است!   
ممکن است بگویید خوب اگر تماس ما فقط با آب باشد و قرار نباشد از هیچ مایع شوینده ای استفاده کنیم چه؟ در پاسخ باید بگوییم. اگر آن آب کلردار نباشد مشکلی پیش نمی آید. اما در صورت کلردار بودن آب، حتماً باید زیور فیروزه تان را دربیاورید.
ممکن است با خواندن این مراقبت ها از دست فیروزه و حساسیت هایش اذیت شوید اما این سنگ زیبا انگار دست خودش نیست! چون از قدیم غالباً برای زیورآلات اهالی دربار استفاده می شده و انگار مدل خلق وخو و حساسیت آنها را هم به خود گرفته است!

 نحوه تشخیص فیروزه اصل

تشخیص اصالت فیروزه کار دشواری است اما می توان از روش هایی زیر برای تشخیص اصالت فیروزه استفاده کرد: 
    در گذشته فیروزه را روی برنج دم می‌کردند. اگر رنگش ثابت باقی می ماند اصل بود وگرنه آن را نامرغوب می دانستند.
    گاهی تکه ای از سنگ فیروزه را در  آتش می سوزاندند اگر به صورت خمیر درمی آمد غیراصل بود اما اگر خاکستر می شد طبیعی بود.
    گاه نیز برای تشخیص فیروزه اصل، یک سوزن داغ را بر آن می گذاشتند. اگر غیراصل می بود سوزن اثری عمیق بر سنگ می گذاشت و از آن بوی صمغ هم بلند می شد.
از آنجا که فیروزه سنگی زنده به شمار می آید. مراقبت نکردن از آن و نیز از دست دادن آب درون سنگ باعث می شود به اصطلاح این سنگ بمیرد. لذا برای برگرداندن جلا و زیبایی سابق این سنگ باید کارهایی بر آن انجام شود تا به اصطلاح دوباره زنده شود. به این کار «بهسازی» می گویند. فیروزه احیاشده به لحاظ خواص بی تأثیر نیست. اما هم به لحاظ مادی و هم به لحاظ معنوی در بازار ارزش کمتری دارد. برای همین بهتر است راه های  افزایش عمر فیروزه را هم بدانیم که شامل موارد زیر است: 
    قرار نگرفتن در معرض نور و گرد و غبار 
    تميز کردن هر چند وقت يک بار فیروزه با استفاده از یک پارچه نخی و چرم
سنگ ماه تولد
فیروزه، نگین اصلی سنگ ماه تولد آذر است. البته متولدین بهمن و اردیبهشت ماه نیز به عنوان سنگ ماه فرعی خود می توانند از خواص فیروزه بهره مند شوند. بنابراین این سنگ می تواند گزینه مناسبی برای دادن کادو تولد باشد.

تميز کردن سنگ فيروزه

سنگ فيروزه از جمله سنگ‌هايي زينتي و با ارزش است که به علت شکاف های زيادي که درون آن وجود دارد، نبايد آن را با آب ‌شست پس بهتر است آن را با پارچه‌هاي نخي نرم و تميز و يا چرم جلا دهید. 
فيروزه‌ها جواهرات نسبتاً نرم و کاملاً حساسی هستند و مي‌توانند در طي استفاده کم رنگ‌ شوند. برای همین حتي فيروزه‌هايي با کيفيت عالي را هم واکس می زنند تا ضمن افزايش سختي و دوام کاني، به مرور زمان از محو شدن رنگ آن نیز جلوگيري شود.
اما صبر کنید. واکس فیروزه مخصوص به خودش است و شامل يک ‌نوع رزين مصنوعي می شود که طي روشي خاص و با فرو بردن فيروزه در آن عمل پاک کردن را انجام می دهد. امروزه اکثر فيروزه‌ها با اين روش به‌سازي مي‌شوند و اين کار حتي باعث افزايش قيمت و ارزش فيروزه مي‌شود.

خوب! این هم از سنگ زیبا و دلربای فیروزه. فیروزه در هر رنگ و شکلی که باشد بخش مهمی از رنگ ها و زیبایی هنر ایرانی را با خودش دارد و نیاکان ما جلوه ای از زیبایی آفرینش خدا را در آن جست وجو می کردند.