طلا در ساخت گنبد مساجد
نماد گنبد در طول سال‌ها تغییر کرده است؛ اما این نماد با آسمان، بهشت و مقبره مرتبط است. اسلام و مسجد از خاورمیانه آمده تا حقانیت الهی خود را بر تمامی مردمان نشان دهد. شکل دایره در هنر همیشه با آسمان و بهشت همراه بوده است. مسیحیان اولیه از شکل دایره در بالداچین‌ها (پوشش‌های روی محراب‌ها) استفاده می‌کردند، بنابراین کلیساهایی که گنبد داشتند برای قدیسان که بیشتر شهدا بودند و نماد رفتن به بهشت بود، استفاده می‌شد. اسلام از الگوی رومی و ایرانی برای معماری مساجد استفاده می‌کرد و فقط از گنبد به عنوان نمادی مهم و مقدس استفاده کرد.
گنبد به عنوان یک دایره، نمادی برای بی نهایت است مانند: دین ابدی، پادشاه ابدی، و غیره شناخته می‌شود. در طول سال‌ها، شکل دایره به عنوان یک نماد برای نشان دادن بی‌نهایت، مورد استفاده قرار گرفت.
طلا در گذشته به عنوان رنگی که از بهشت آمده بود، شناخته می‌شد و نور آسمانی نام داشت؛ طلا به عنوان یک فلز انتقالی و به دلیل انعطاف پذیری خود نمادی برای نشان دادن مسیر معنوی به سمت رستگاری و همچنین طلا همیشه در طول تاریخ نمادی از خرد، ابدیت، تغییر ناپذیری است همچنین با نمادگرایی خورشیدی همراه است، مصریان باستان عقیده داشتند زمانی که خورشید گریه می‌کند و یا عرق می‌ریزد تکه‌های طلایی تولید می‌شوند و به دل زمین ریخته می‌شود به این ترتیب استفاده از طلا در گنبدهای مسجد نشاط، زندگی، سلامتی، درخشش، وضوح، فضیلت، نور، عشق الهی یا انتقال روح را می‌رساند.
چرا قبه الصخره طلایی است؟
گنبد صخره
قبه الصخره، قبة الصخره عربی، زیارتگاهی است که در اورشلیم توسط خلیفه امویعبدالملک بن مروان در اواخر قرن هفتم قمری ساخته شده. قدیمی‌ترین بنای اسلامی موجود است.
این سازه در میدان مرتفع و مسطح واقع شده است که مسلمانان آن را به نام الحرام الشریف («محرم شریف») و برای یهودیان کوه معبد (محلی که زمانی معبد اورشلیم در آنجا قرار داشت) می‌شناسند. به عقیده مسلمانان، صخره‌ای که بر فراز آن گنبد ساخته شده، نقطه ای است که حضرت محمد (ص) از آنجا برای ملاقات با خدا به بهشت برده شد (رویدادی که به معراج معروف است.) در نزدیکی، در منتهی الیه جنوبی میدان، مسجد الاقصا قرار دارد. مسلمانان معتقدند که پیامبر در شب ملاقات به طور معجزه آسایی از مکه به آنجا منتقل شد. اصطلاح «مسجد الاقصی» معمولاً به کل میدان و در نتیجه به خود قبه الصخره تعمیم داده می‌شود.
معماری
ساختار و تزئینات گنبد صخره ریشه در سنت معماری بیزانسی دارد؛ اما ساخت آن در قرن هفتم نشان دهنده مرحله اولیه ظهور سبک بصری اسلامی متمایز است. این سازه که در نزدیکی مرکز یک سکوی برجسته قرار گرفته است، شامل یک پایه هشت ضلعی که بالای آن یک گنبد مرکزی چوبی طلاکاری شده است. گنبدی که تقریباً 65 فوت (20 متر) قطر دارد و بر روی یک طبل مرتفع نصب شده است، از دایره‌ای متشکل از 16 پایه و ستون بالا می‌رود. اطراف این دایره یک طاق هشت ضلعی از 24 پایه و ستون قرار دارد. در زیر گنبد قسمتی از صخره مقدس نمایان شده و توسط نرده‌ای محافظت می‌شود. یک پلکان دارد که به یک غار طبیعی در زیر سطح صخره منتهی می‌شود. دیوارهای بیرونی نیز یک هشت ضلعی را تشکیل می‌دهند که هر یک از هشت ضلع آن تقریباً 60 فوت (18 متر) عرض و 36 فوت (11 متر) ارتفاع دارند. هم گنبد و هم دیوارهای بیرونی دارای پنجره‌های زیادی هستند.
نمای داخلی و خارجی سازه با سنگ مرمر، موزاییک و پلاک‌های فلزی تزئین شده است. این موزاییک‌ها از نظر تکنیک شبیه به نمونه‌هایی هستند که در ساختمان‌ها و کلیساهای عمومی بیزانس یافت می‌شوند؛ اما موزاییک‌های گنبد صخره هیچ گونه نمایشی از اشکال انسان یا حیوان را حذف نمی‌کنند، در عوض دارای خط عربی و نقوش گیاهی هستند که با تصاویری از اقلامی مانند جواهرات و تاج‌ها مخلوط شده‌اند. کتیبه‌های مذهبی عربی در اطراف طاق‌نمای هشت ضلعی قرار دارند.
بافت تاریخی و ساخت و ساز
بنای قبه الصخره یک الحاق نسبتاً دیرهنگام به تشریفات اورشلیم بود که قبل از ظهور اسلام اهمیت مذهبی عمیق و دیرینه‌ای داشت. پس از اینکه داوود شهر را در حدود 1000 سال قبل از میلاد تسخیر کرد و آن را پایتخت خود اعلام کرد، پسر و جانشین او سلیمان معبدی ساخت که مقدس‌ترین مرکز مذهبی برای اسرائیلیان باستان شد. بازسازی هیرودیایی آن معبد در سال 70 میلادی توسط رومیان ویران شد و در سال 135 یک شهر رومی ( Aelia Capitolina ) به جای اورشلیم ساخته شد.
پس از گرویدن به مسیحیت امپراتور روم کنستانتین اول (بزرگ)، شهر رنسانس را تجربه کرد. کلیسای مقبره مقدس بر روی منطقه‌ای ساخته شد که به طور سنتی توسط مسیحیان نگهداری می‌شد تا محل مرگ، دفن و رستاخیز عیسی از مردگان باشد. با حمایت امپراتوری، شهر تا قرن هفتم رونق یافت. زمانی که اورشلیم در سال 638 توسط عمر اول، دومین خلیفه مسلمان تسخیر شد، شهر با کلیساها، صومعه‌ها و آسایشگاه‌های باشکوه آراسته شد.
در دهه‌های پس از تسخیر اورشلیم، امپراتوری نوپای اسلامی با جنگ داخلی و بی‌ثباتی، به‌ویژه با ظهور حکومت سلسله‌های اموی، دست و پنجه نرم کرد. عبدالملک پنجمین خلیفه اموی، ز فتنه دوم، که شاهد شورش در مکه، مقاومت غیر مسلمانان در برابر حکومت مسلمانان، و درگیری مجدد با امپراتوری بیزانس (روم شرقی) بود، پیروز شد. و خواهان ای بود تا شهر را دچار تغییرات مثبتی کند، ساخت عظیم گنبد صخره که در میان کلیساهای شهر برجسته بود، از جمله دستاوردهای او بود.
اجزای ساختاری اصلی گنبد صخره تا دوران مدرن حفظ شده است؛ اما چندین بار تزئینات آن دستخوش تغییراتی شده است. سلسله‌های اسلامی متوالی که بر اورشلیم حکومت می‌کردند، از جمله عباسیان، فاطمیان و ایوبیان، هر کدام دستور بازسازی این بنا را دادند و کتیبه‌ها و تزیینات خود را اضافه کردند. در زمان پادشاهی صلیبی اورشلیم، صخره با صفحه‌ای از آهن فرفورژه احاطه شده بود تا زائران مسیحی نتوانند آثاری از آن استخراج کنند. ایوبیان آن را با صفحه چوبی که امروزه صخره را احاطه کرده است جایگزین کردند. یکی از بازسازی‌های مهم، به دستور سلطان عثمانی سلیمان اول(با شکوه) در قرن شانزدهم صورت گرفت که کاشی‌های سرامیکی رنگی را جایگزین موزاییک‌های بیرونی کرد. در قرن بیستم، زیورآلات داخلی و خارجی آسیب دیده به ابتکار خاندان سلطنتی هاشمی تعمیر یا جایگزین شد و گنبد پوشش طلایی جدیدی به خود گرفت.
هدف و اهمیت
امروزه اهمیت اصلی گنبد صخره در ارتباط آن با عروج حضرت محمد (ص) به آسمان است، اولین توصیفات اسلامی از حرام الشریف، که در قرن نهم ثبت شده است، به نوعی ارتباط بین ترکیب و معراج را ذکر می‌کند.
عملکرد و اهمیت اصلی گنبد صخره نامشخص است، تا حدی به دلیل کمبود تفسیر معاصر در مورد ساخت آن است. طراحی و معماری آن با طراحی یک مسجد معمولی متفاوت است و پیکربندی سرپایی برای نماز جماعت مسلمانان مناسب نیست. همچنین در مقوله‌های دیگر ساختارهای دینی اسلامی کمتر در این مسجد به چشم می‌خورد.
چندین جنبه از قبه الصخره حاکی از تلاشی برای معرفی اسلام به عنوان وارث مناسب سنت ابراهیمی است. ترکیبات موجود در آن قبه الصخره را به طبقه‌ای از بناهای مذهبی بیزانسی موسوم به شهیدیه مرتبط می‌کند؛ معمولاً زیارتگاه‌های مدور یا چند ضلعی برای نشان دادن قبور قدیسان یا برای بزرگداشت وقایع با اهمیت مذهبی خاص ساخته شده‌اند. کتیبه‌های عربی آن، که مجموعه‌ای از آیات و نقل‌های قرآنی را ارائه می‌کند، بر وحدت خدا ( توحید ) تأکید می‌کند و آموزه‌های مسیحی تثلیث و الوهیت عیسی را رد می‌کند.
پس از ظهور خاندان عباسی در قرن هشتم، برخی از مفسران شروع به گزارش کردند که عبدالملک قبه الصخره را به عنوان جایگزین کعبه در تلاش برای انتقال مکان حج مسلمانان از مکه بنا کردند. محققان امروزی با استناد به تعصب شدید تاریخ نگاری عباسی علیه امویان و نیز شواهدی مبنی بر اینکه مکه مقصد حج در تمام قیام ابن الزبیر باقی ماند، این تفسیر را مورد تردید قرار داده‌اند.
برخی دیگر از محققان انگیزه آخرت شناختی را برای سازندگان قبه الصخره مطرح کرده‌اند و استدلال می‌کنند که قرارگیری، معماری و نقوش تزئینی آن با تصاویر مرتبط با باورهای اسلامی و بیزانسی درباره روز قیامت و بهشت مطابقت دارد.
این مکان در کوه معبد، جایی که معبد اورشلیم قبلاً در آن قرار داشت، وجود دارد، این مکان برای یهودی‌ها اهمیت خاصی دارد. سنگ پایه، که یهودیان معتقدند جهان بر روی آن ساخته شده است، تصور می‌شود که در داخل محوطه قرار دارد و معمولاً با صخره زیر گنبد شناخته می‌شود. در قرون وسطی مسیحیان و یهودیان گنبد الصخره را با قبه الصخره یکی می‌دانستند و معبد سلیمان (معبد دومینی)؛ تصویر آن را به صورت نمادین هم در آثار هنری و هم در اشیاء آیینی برای نشان دادن معبد به کار گرفته شد. شوالیه‌های معبد پس از فتح اورشلیم توسط ارتش صلیبی در سال 1099 در آنجا ساکن شدند و کلیساهای معبد در اروپا از طرح آن تقلید کردند. گنبد الصخره توسط صلیبیون به عنوان کلیسا مورد استفاده قرار می‌گرفت تا اینکه ایوبیان مسلمان به رهبری صلاح الدین اورشلیم را در سال 1187 تسخیر کردند.
گنبد طلایی قبه الصخره
گنبد صخره همیشه طلایی نبوده است. کاشی طلایی اندود در سالهای 1959-1961 توسط اردنی‌ها در طول بازسازی به آن اضافه شد. قبل از گنبد یک پوشش سربی تیره داشت. و کاشی‌های آبی نیز توسط سلیمان در قرن شانزدهم اضافه شد.
این گنبد روی «گنبد صخره» در انتهای شمالی کوه معبد است. قبه الصخره مسجد نیست؛ اما مکانی مقدس برای اسلام است. معماری آن متاثر از جنبه‌های بیزانسی و همچنین جنبه‌های عربی است.
گنبدها در اماکن مقدس چه معنایی دارند؟
به طوری که هیچکس از فضای مقدسی که معمولاً زیر گنبد است عبور نمی‌کند. پا گذاشتن بر چیز مقدس بی احترامی به آن محسوب می‌شد. اگر سقف مساجد به شکل مسطح ساخته می‌شد، افراد ممکن بود روی پشت بام یا طبقه دوم راه بروند، بنابراین یک گنبد از انجام این کار جلوگیری می‌کند و از قرار دادن هر چیزی در بالای آن منطقه مقدس ساختمان جلوگیری می‌کند.
قبلاً بدون تیرهای بتنی و فولادی، تنها با استفاده از سنگ مساجد را می‌ساختند، گنبد راهی عملی برای پوشاندن یک منطقه بزرگتر بدون پر کردن آن با تعداد زیادی تکیه گاه عمودی است و این اجازه را می‌دهد تا گروه بزرگی از مردم در یک فضای باز جمع شوند.
گنبد طلا در بالای ساختمان چه اهمیتی دارد؟
- پوشش گنبد از یک لایه رویی نازک با طلا از افراد داخل مسجد در برابر تشعشعات، مانند اشعه‌های مضر خورشیدی محافظت می‌کند.
- استفاده از طلا به دلایل خواص فیزیکی که در خود دارد، در برابر شرایط آب و هوایی مقاومت بالایی دارد و تغییر شکل نمی‌دهد همچنین در برابر آنها آسیب نمی‌بیند.
- طلا با اکسیژن ترکیب نمی‌شود و تبدیل به اکسید نمی‌شود.
- زیبا و براق است و نشانه درخشندگی محسوب می‌شود.
- برای تجلیل و احترام کسانی که در زیر این مقبره گنبد طلایی شکل دفن شده‌اند؛ چراکه دین اسلام به تجلیل و احترام شخصیت‌های بزرگ و معنوی تاکید بسیاری دارد و گرامی داشت آنها را بر مسلمانان واجب کرده است. اين اعمال مصداق تعظيم شعائر الهي است كه در قرآن نشانه تقوي و بسيار ارزشمند دانسته شده است. اینگونه از تجلیل‌ها هم جایگاه دینی دارد و هم بسیار ارزشمند هستند.
در خصوص طلاکاری باید به این موارد زیر توجه کرد:
1- وقتي بنابرگرامیداشت و تجليل يك شخصيت والا مقام در بين دیگر انسان‌ها مانند امامان است، بايد تفاوتي بين او و ديگر شخصيت‌هاي محبوب و مورد احترام انسان‌ها وجود داشته باشد تا زمانی که ببینندگان این دو مقبره را می‌بینند نباید یک تصور همسان داشته باشند و جایگاه این دو انسان‌ها را یکی بدانند.
یک مثال برای این نوع دیدگاه بارگاه امامين كاظمين است كه بر خلاف سنت معماري اسلامي و شرقي، روي يك بارگاه دو گنبد قرار گرفته تا نشان دهد در زير اين مقبره دو امام مدفون هستند. براي مسلمانان شيعه هر امام مظهر يك انسان كامل هست. بايد اين عظمت و شكوه و تجلی برای هر یک از آنها به شكلي متفاوت اعمال شود.
زمانی که یک بيننده غير مسلمان بارگاه امام رضا عليه السلام را مشاهده می‌کند اين سوال برایش پیش می‌آید كه اين بنای با عظمت و پر هزينه براي يك انسان چه معنايي دارد و چرا برای یک نفر این تشکیلات به کار رفته است؟ اين جاست كه فرد متوجه مي‌شود، ما اين افراد را متفاوت با دیگر شخصيت‌هاي مورد تكريم و احترام در بين بشر نمي‌دانيم. این نوع از گرامی‌داشت مسلمانان شیعه منشاء عقيدتي (دینی) و متفاوتی دارد که همین امر سبب ایجاد مقبره‌های متمایز افراد عادی با امامان می‌شود.
2- هرچند در اسلام بیشتر از هرچیزی بر حقایق درونی و روح تعاليم و معارف ديني تاكيد شده است؛ اما ظواهر و امور مربوط به آن هم از اهميت بسياري در دین اسلام برخوردار است؛ چراکه امور ظاهری سبب می‌شود تا روح و قلب انسان‌ها به سمت اين مكان‌ها کشیده شود و در نتيجه از حال و هوای معنوی و روحاني موجود در اين مكان‌ها، بهره‌مند می‌شوند. در دین اسلام یک سری دستورات استحبابي ذکر شده است، مانند: خوش صدا بودن موذن و قاري قرآن يا زيبا و آراسته بودن امام جماعت، همگی اینها نشان مي‌دهد، توجه به ظواهر و ویژگی‌های بصری باعث می‌شود تا فرد به حقایق درونی یک موضوعی راحت‌تر و لذت بخش‌تر پی ببرد و در این مسیر روح و جسم فرد هر دو آراسته به زیبایی‌ها می‌شود.
3- بخش اعظم طلاكاری‌ها و تزييناتی که از طلا و جواهرات در داخل مساجد ساخته شده است توسط خود مردم از اقشار گونان به مساجد اهدا مي‌شود، در نتيجه هدايا طلایی كه به شكل نذر، يا وقف و مانند آنها می‌باشد، متولي امور حق تصرف متفاوت و خود خواسته در آن را ندارد. مامور باید این اموال را فقط در مسجد استفاده کند، البته اگر خلاف شرع و عقل نباشد.
4- از آن جا كه طلا استفاده شده در مساجد و گنبد آنها ناشي از اموال دولتي و عمومي يا وجوهات ديني نیست، بلكه هداياي مردمي پايه اصلي هزينه‌ها برای ساخت گنبد طلا را تشكيل مي‌دهد، معمولا اين تصور هم براي افراد جامعه کمتر به وجود مي‌آيد كه چرا اين همه هزينه براي زيبايي و تزيين اين مكان‌ها صرف شده است، چراکه خود افرادی که نذر ادا کرده‌اند مايل به مشاركت در اين امور هستند و خود ترجیح می‌دهند اموالشان به این شکل صرف شود.
5- نيازهای انسان گاهي ظاهري و مادي است و گاهي باطني و روحي؛ هرچند در جامعه ما و همه جوامع ديگر کسانی که مشکلات مادی دارند، کم نیستند و به شکلی محتاج محسوب می‌شوند؛ اما جامعه شناسان ثابت کرده‌اند که نيازمندان روحي و معنوي در هر جامعه‌اي هم اندازه و گاهی در برخی جوامع دیگر بيش‌تر از نيازمندان مادي‌اند. در بسیاری از مواقع اگر نیاز بصری افراد برطرف شود با دیدن یک شئ زیبا احتمال این هم بیشتر است که به سمت آن شئ زیبا و مجلل تمایل و کشش درونی بیشتری باشد و در نتيجه نياز روحي اقشار گوناگون را برطرف نمايد، در دین اسلام عقیده بر این است که ارزشمندتر و مهم‌تر از رفع برخي نيازهاي مادي، رفع نیاز روحی است؛ هر چند توجه به همه ضرورت‌ها و نیازها در كنار هم امری ضروری و لازم است.
- برخلاف تصور بسياري از ما امامان معصوم زندگي فقيرانه و مشقت باري نداشتند، البته ساده زيستي در همه حال پسنديده است و در امامان ما هم وجود داشته؛ اما به جز برخي حضرات معصومين كه در صدر اسلام و در شرايط سخت جامعه مي‌زيسته‌اند، چنان كه در تاريخ نقل شده، باقي امامان زندگي محترم و با جلالتي داشتند. داراي منزل بزرگ و وسيعی بودند که در آن غلام و کنیزان مشغول به فعالیت بودند و فعاليت‌هاي گسترده تجاري، كشاورزي و... را انجام می‌دادند.
البته در كنار همه اين‌ها اين بزرگواران توجه به فقرا و مساكين و تواضع و خاكساري را فراموش نمي‌كردند، در خصوص امام رضا عليه السلام نقل شده كه در خانه خود در وقت غذا سفره بزرگي مي انداختند. همه افراد خانه اعم از خادمان و غلامان حتي خادمان اصطبل را بر آن مي‌نشاندند.
بنابراین با توجه به موارد بالا می‌توان نتیجه گرفت که استفاده از طلا در ساخت گنبدها و دیگر نقاط مساجد از یک جنبه عرفانی و دینی هم برخوردار است، همانطور که این جمله بارها در اسلام گفته شده که خداوند زیباست و زیبایی‌ها را دوست دارد، بنابراین طلا که یکی از مصادیق بارز زیبایی و تجمل و شکوه در تمامی دوران تاریخ مورد استفاده قرار می‌گرفته است، حضورش در ساخت مساجد هم یک امر جدا نشدنی تصور می‌شود.
چرا عتبات عالیه و مراقد ائمه پوشیده از فلز طلا است؟ چرا آنها را صرف نیازمندی‌های فقرا و نیازمندان نمی‌کنند؟
بسیاری از افراد بارها با دیدن مراقد و مساجدی که از طلا ساخته شده است با خود فکر کرده‌اند، چرا زمانی که در کشور ما افراد بسیار زیادی هستند که مشکلات مالی فراوان دارند و محتاج به نان شب هستند، این هزینه‌ها نباید صرف آنها بشود.
این پرسش از زوایای مختلف قابل پاسخ گویی است:
1. این گونه مسائل مبنای عقلایی دارد، چراکه در سر تا سر دنیا و در میان تمامی ادیان تجلیل از بزرگان و امری مرسوم و معمول در بین مردم است و هیچ منع عقلی ندارد.
2. ائمه (ع) زمانی فوت کردند که تمام مواهب و زیبایی آن را به مردم یادآوری کردند و برای آنها به جا گذاشتند. بسیاری از آنان جان خود را در راه دین و نجات مردم فدا کردند، لذا مردم به عنوان قدر شناسی از آن بزرگواران، اقدام به چنین کاری می‌کنند.
3. همانطور که در بالا گفته شد بسیاری از افراد به صورت خود خواسته ترجیح می‌دهند اموالشان در این راه صرف شود.
چرا در هنر اسلامی از طلا استفاده می‌شود؟
استفاده از طلا به خودی خود باعث تعالی و احترام برای کتب مقدس شد و ارزش فیزیکی آنها را افزایش داد و نماد ارزش معنوی آنها بود.
چرا طلا برای اسلام مهم است؟
طلا که توسط منابع اسلامی به اتفاق آرا به عنوان گران‌بهاترین فلز شناخته می‌شود، دارای نمادهای متعالی و مفاهیم پر شکوه بسیاری است در برخی از نسخه‌های خطی قرآن طلا به طور برجسته ظاهر می‌شود.
استفاده از طلا در نقاشی‌های مذهبی
چرا در نقاشی‌های مذهبی از طلا استفاده می‌شد؟
در طول امپراتوری بیزانس و قرون اولیه مسیحیت، طلا به طور مکرر برای نمادی از نور متعالی و الهی استفاده می‌شد که جهان نامرئی و روحانی را تجسم می‌کرد. طلا را می‌توان در موزاییک‌ها، صفحات سه‌گانه و معماری امکان مذهبی یافت.
اهمیت طلا
طلا، حافظ ثروت، از سوی خداوند به ما تحویل داده شده و در آزمون زمان مقاومت کرده است. پول کاغذی ساخته دست بشر است و نشان دهنده فقدان فضیلت است و زندگی مفرط را ترویج می‌کند. طلا و نقره تنها از آن خداست، زیرا خداوند آن را آفریده و در اینجا روی زمین به ما عطا کرده است.
یک نظر برای این مقاله بنویسید
ایمیل شما نمایش داده نخواهد شد. فیلدهای اجباری با * نشان گذاری شده‌اند.